Dvandva

Słowo dvandva w języku jogi tłumaczy się najczęściej jako „para przeciwieństw”. Występuje ono w Yogasūtrach Patañjālego, ale jako koncept jest także obecne w innych, ważnych dla teorii jogi tekstach.

Dla Patañjālego dvandva powstaje w wyniku praktyki asan, a właściwie w wyniku pozostawania w wygodnej i stabilnej asanie (sthirasukham āsanam) (YS 2.46). Jeśli stan uda się nam to osiągnąć następuje „zniesienie pary przeciwieństw” (dvandvānabhighātaḥ) – twierdzi autor Yogasūtr (YS 2.48). W komentarzu do tej sūtry, który tradycyjnie przypisuje się Vyāsie, czytamy, że przezwyciężenie pary przeciwieństw oznacza bycie nieporuszonym wobec czynników zewnętrznych takich, jak np. ciepło i zimno. Z kolei Hariharānanda Āranya dodaje, że wykraczanie poza dvandva przypomina „stan anestezji”, w którym ciało jogina „staje się jak próżnia”, a „poczucie idealnego spokoju panujące w ośrodkach zmysłów” powoduje, że nie odczuwamy zewnętrznych bodźców takich, jak ciepło i zimno, głód i pragnienie, itd. Można zatem powiedzieć, że dla Patañjālego celem praktyki asan jest osiągniecie takiego stanu spokoju umysłu, w którym następuje neutralizacja doznań zmysłowych jogina – czyli przezwyciężenie dvandva właśnie.

Jednak dvandva może odnosić się nie tylko do doznań zmysłowych. W tradycji Vedānty koncepcja wykraczania poza pary przeciwieństw występuje dosyć często. W Maitrī Upaniṣad, można znaleźć opis przezwyciężania dvandva jako jedno z głównych wyzwań dla naszej świadomości. Czytamy tam: „Kim jest ten nazywany jaźnią (ātman), kto – pokonany przez jasne lub ciemne owoce działania (karma) – wnika w prawe lub naznaczone występkiem łono, kierując się w dół lub w górę i tak błąka się zniewolony przez pary przeciwieństw (dvandva)?” (3.1). Z kolei inna część tego tekstu podkreśla, że dvandva  może zostać pokonana dzięki jodze: „Poprzez praktykę jogi uzyskuje się zadowolenie, wytrzymałość na pary przeciwieństw (dvandva) oraz wewnętrzny spokój (śāntatva)” (6.21).

Koncepcja dvandva  jest także obecna Bhagavadgīcie, gdzie znajdziemy wiele przykładów par przeciwieństw, które odnoszą się nie tylko do doznań zmysłowych, ale również do różnych stanów mentalnych i emocjonalnych. Według Gīty jogin, który kontroluje siebie (jitātmanaḥ) i jest przepełniony spokojem (praśāntasya), osiąga swą super jaźń (paramātmā) w zimnie i cieple (śītoṣṇa), szczęściu i cierpieniu (sukha-duḥkheṣu), honorze i dyshonorze (mānāvamānayoḥ) (BhG 6.7). Zachowanie stanu równowagi w zetknięciu z parami przeciwieństw wydaje się być także istotnym elementem „jogi oddania Bogu” (bhakti yoga), której poświęcona jest znacząca część Bhagavadgīty. We fragmencie, który charakteryzuje wyznawcę Kṛṣṇy, czytamy, że ten, kto zachowuje się tak samo w stosunku do przyjaciół i wrogów (samaḥ śatrau ca mitre), honoru i dyshonoru (mānāvamānayoḥ), gorąca i zimna (śītoṣṇa), szczęścia i cierpienia (sukha–duḥkheṣu), nagany i pochwały (tulya–nindā) jest “osobą, która jest mi [tj. Bogu] droga” (me priyaḥ naraḥ) (BhG 12.18-19). Zdaniem Gīty, „wyzwolenie się z par przeciwieństw określanych jako szczęście i cierpienie” (dvaṃdvair vimuktāḥ sukha-duḥkha-saṃjñair) (BhG 15.5) pozwala również joginowi osiągnąć stan avyaya, który przypomina nieco ostateczny cel praktyki jogi u Patañjālego, czyli pozostawanie we własnej naturze (svarūpe’vasthānam) (YS 1.3). Także jedna z najsłynniejszych definicji jogi zawarta w Bhagavadgīcie (tzn. „[taki] stan równowagi nazywany jest jogą” (samatvaṃ yoga ucyate) poprzedzona jest m.in. przez wskazówkę, aby pozostawać niezmiennym w dvandva sukcesu i porażki (siddhy-asiddhyoḥ samo bhūtvā) (BhG 2.48).

A zatem dvandva w języku jogi może odnosić się nie tylko do obojętności wobec doznań zmysłowych, ale także do utrzymywania równowagi umysłu w zetknięciu z przeciwnościami i urokami życia oraz stanami emocjonalnymi, które zwykle im towarzyszą. Przezwyciężanie dvandva pozostaje natomiast istotną częścią praktyki samokontroli umysłu, która stanowi ważną część praktyki jogi, opartej na technikach medytacji.