Mudrā

Mudrā jest terminem wieloznacznym, znaczy m.in.  “pieczęć”, “zamek”, “znak”, „gest”. W języku jogi słowem mudrā określa się jednak najczęściej rodzaj praktyki, której celem jest stymulowanie wewnętrznej energii poprzez odpowiednie ułożenie ciała, połączone z pracą z oddechem oraz czasem także z założeniem bandh. Mudrā jest najstarszą opisaną praktyką haṭhayogi, która ma swoje źródła w praktykach tantrycznych. Powstałe w ok. X wieku w kręgu tantrycznego buddyzmu dzieło Amṛtasidhi opisuje następujące trzy mudry: mahāmudrā, mahābandha oraz mahāvedha. To najprawdopodobniej z tego źródła korzysta nieco późniejsza Amaraougha, która te właśnie trzy mudry nazywa wprost praktykami haṭha [yogi]. Z czasem w praktykach haṭhayogi pojawia się coraz więcej mudr. W XV-wiecznej Haṭhapradīpikā w rozdziale III opisanych jest już dziesięć murd. Oprócz wspomnianych już mahāmudry, mahābandhy oraz mahāvedhy są to: mūlabandha, jālandharabandha, uḍḍiyānabandha, viparītakaraṇi, khecarīmudrā, vajrolīmudrā oraz śakticālanīmudrā. W rozdziale IV tego samego dzieła pojawia się także opis śāmbhavīmudry, która przypomina jednak bardziej praktykę medytacyjną niż klasyczną mudrę.

W praktyce haṭhayogi  praktyka mudr stanowi najczęściej połączenie trzech elementów. Po pierwsze praktykujący przyjmuję jakąś ściśle zdefiniowaną pozycję (āsana). Po drugie – stosuje określoną technikę oddechową (prāṇāyāma) – np. wstrzymuje oddech (tzw. kumbhaka). Po trzecie – aktywuje bandhy. Dla przykładu praktyka mahāmudry polega na przyjęciu pozycji przypominającej jānuśīrṣāsanę z piętą wciśniętą w krocze, wstrzymaniu oddechu (kumbhaka) oraz na uaktywnieniu jālandhara bandhy (lekkie zaciśnięcie mięśni krtani przy jednoczesnym zbliżeniu lub dotknięciu brody do mostka).

Praktyka murd w jodze polegać może również na ułożeniu dłoni lub palców dłoni (tzw. hasta mudrā) w pewien charakterystyczny sposób. Najczęściej mudrā taka będzie miała znaczenie rytualne (stosowana jest np. podczas recytacji mantr – tzw. vācakī-mudrā), ma wywołać jakiś konkretny efekt u praktykującego lub wiązać  się z jakąś wizualizacją lub intencją. Na przykład połączenie palca wskazującego z kciukiem przy jednoczesnym wyprostowaniu pozostałych palców nazywa się jñāna mudrą (mudra mądrości). Celem praktyki mudr dłoni najczęściej bywa wzmożenie koncentracji, stymulowanie określonych stanów psychicznych, a także odwoływanie się do konkretnych bóstw lub żywiołów (np. agni mudrā – żywioł ognia, varuṇa mudrā – żywioł wody).

Dla przykładu podczas praktyki prāṇāyāmy o nazwie anuloma viloma (tzw. oddychanie naprzemienne) stosowana jest viṣṇu mudrā, która polega na zgięciu palca wskazującego i środkowego i zamykaniu na przemian prawej dziurki kciukiem, a lewej palcem serdecznym. Oprócz funkcji praktycznej, tego typu ułożenie palców dłoni ma także znaczenie symboliczne. Palec wskazujący symbolizuje ego, a więc schowanie go wraz z towarzyszącym mu palcem środkowym ma pomóc nam podczas praktyki oddechowej wyzbyć się nadmiernego przywiązania do naszego ego i ułatwić skupienie. Palec serdeczny symbolizuje żywioł ziemi, a także mūlādhāra cakrę (tzw. czakram podstawy), jego używanie zatem kojarzy się ze stabilnością i mocnym osadzeniem, a więc wewnętrznym uspokojeniem. Z kolei mały palce, który w mudrze tej jest połączony z palcem serdecznym, symbolizuje wodę i uważa się, że jest on powiązany z czakramem sakralnym, czyli svādhiṣṭhāna cakrą. Natomiast kciuk symbolizuje ogień i związany jest z maṇipūra cakrą. A zatem każdy z palców używanych podczas praktyki viṣṇu mudrā odpowiada za inny rodzaj energii czy inny aspekt naszej osobowości. Operowanie tymi, a nie innymi palcami spójne jest z symboliką jakie mają poszczególne dziurki od nosa. Lewa dziurka kojarzona jest z energią księżyca, oddychanie nią ma zatem charakter wychładzający i uspokajający. Oddychanie prawą dziurką od nosa ma natomiast budzić energię słoneczną, a więc energię rozgrzewającą i pobudzającą.

Pomimo tego, że w głównych dziełach haṭhayogi mudry odgrywały kluczową rolę, współcześnie samodzielna praktyka mudr należy raczej do rzadkości. Jeszcze w Yoga Makaranda Krishnamacharya opisuje szczegółowo technikę i skutki wynikające z praktyki dwudziestu mudr. Poza nielicznymi wyjątkami techniki te nie upowszechniły się jednak na Zachodzie. Częściej można spotkać się z mudrami dłoni (hasta mudrā), stosowanymi podczas medytacji lub praktyki prāṇāyāmy, choć zapewne nie zawsze osoby mudry te zakładające robią to z pełną świadomością symboliki, która im towarzyszy.