Moha

Moha to jedno z trzech pojęć ważnych w różnych nurtach hinduizmu, w tym także w jodze. Pojęcia te to: lobha (chciwość, pożądliwość), krodha (gniew, zapalczywość) oraz moha (złudzenie, iluzja, zamęt w głowie). Te trzy przypadłości uznawane są często za główne źródło niemoralnych działań, a więc zachowań niezgodnych z zasadami dharmy, które powodują negatywne konsekwencje karmiczne.

W Yogasūtrach Patañjalego lobha, krodha i moha pojawiają się m.in. w kontekście prezentacji zobowiązań etycznych i zasad postępowania (yamy i niyamy) i wymienione są jako przyczyny powstawania negatywnych myśli (vitarkāḥ), które prowadzą do krzywdzenia innych, głoszenia nieprawdy, przywłaszczania cudzej własności, rozwiązłości oraz nadmiernego gromadzenia dóbr materialnych. (YS 2.34). W przeciwieństwie do fałszywego rozumienia (avidyā), które zakłóca naszą percepcję rzeczywistości i które często tłumaczone jest jako ignorancja, moha u Patañjalego nie oznacza deficytu poznawczego czy zakłócenia procesu pojmowania świata, ale raczej bezrefleksyjne uleganie przyjętym powszechnie konwencjom, zwyczajom czy nakazom religijnym. To właśnie one bowiem powodują najrozmaitsze urojenia czy zamęt w głowie, w wyniku których ludzie mogą krzywdzić innych lub łamać pozostałe zasady etyczne.

Dla Patañjalego przestrzeganie zobowiązań etycznych jogi ma więc zasadniczy charakter i stanowi rodzaj wielkiego zobowiązania (mahāvrata) (YS 2.31). Przed zobowiązaniem tym powinny zatem ustąpić np. zwyczaje i nakazy religijne wymagające składania ofiar ze zwierząt, które są – co prawda – zgodne z tradycją hinduizmu, ale naruszą zasadę niekrzywdzenie żywych istot. Krytyka społecznych, kulturowych czy religijnych tradycji, które powodują „zamieszanie w głowie” i nakłaniają nas do krzywdzenia innych istot i pozostałych nietycznych zachowań jest nie tylko przejawem napięć, jakie w czasach Patañjalego pojawiały się między tradycyjnym, braminicznym hinduizmem a nowymi nurtami myślenia, jakim była m.in. joga.  Dowodzą także etycznego radykalizmu autora Yogasūtr. Według niego bowiem wszelkie normy i konwencje społeczne oraz religijne powinny ustąpić pierwszeństwa zasadom etycznym, z których fundamentalną jest przestrzeganie zasady ahiṃsā, czyli niekrzywdzenia innych. W tym sensie teoria jogi Patañjalego miała charakter rewolucyjny nie tylko w jego epoce, ale zachowuje swój radykalizm także dzisiaj.