Kriyā

Samo słowo kriyā znaczy dosłownie działanie lub ćwiczenie (np. odnoszące się do ciała), ale w języku jogi kriyā zwykło się tłumaczyć jako „czynność służącą oczyszczaniu ciała” czy po prostu „praktykę oczyszczającą”. Zwykle wyróżnia się sześć takich praktyk, nazywanych także niekiedy ṣaṭkarmani – czy sześcioma działaniami/praktykami. Kriyā to zatem z natury praktyka przygotowująca, której celem jest oczyszczenie organizmu, w tym także pod względem energetycznym. W tradycji haṭhayogi uznaje się, że dzięki nim można skutecznie przygotować się do praktyk oddechowych, czyli prāṇāyāmy.

XV-wieczna Haṭhapradīpikā (HP 2.24-36) wymienia następujące kriye:

Dhauti – praktyka oczyszczania przewodu pokarmowego, podczas której jogin połyka długą, wąską, mokrą szmatkę, a następnie wyciąga ją powoli z przełyku. Niekiedy przed wyciągnięciem szmatki zaleca się wykonanie nauli (patrz niżej). Według Haṭhapradīpiki dzięki dhauti znikają kaszel, astma, powiększenie śledziony oraz dolegliwości powiązane z zaburzeniami kapha.
Basti – praktyka oczyszczania odbytu, podczas której jogin wprowadza do odbytu rurkę, a następnie poprzez odpowiednią pracę mięśni wciąga do odbytu wodę, aby następnie dokonać czegoś w rodzaju lewatywy. Haṭhapradīpikā twierdzi, że dzięki basti znikają choroby śledziony i innych gruczołów, a także zaburzenia vāty, pitty oraz kaphy. Dodatkowo pobudzone zostają dhātu, zmysły i organy wewnętrzne oraz poprawia się samopoczucie, zaś ciało jaśnieje.
Neti (sūtra neti) – praktyka oczyszczania kanałów nosowych i zatok, podczas której przez dziurkę od nosa wprowadza się cienki, zwykle nasączony masłem ghee sznurek (sūtra), który wyjmuje się przez usta, aby następnie wykonać serię delikatnych ruchów w górę i w dół. W niektórych wersjach neti (jala neti) wykonywana jest przy pomocy specjalnego naczynka, przy pomocy którego zatoki przepłukuje się lekko słoną wodą (jala). Dzięki neti oczyszczone zostają zatoki, uzyskana zostaje jasność widzenia, a rozmaite choroby powstające w rejonie powyżej ramion zostają zniszczone – twierdzi Haṭhapradīpikā.
Trāṭaka – praktyka oczyszczania oczu, polegająca na długotrwałym wpatrywaniu się w płomień świecy bez mrugania powiekami, dopóki oczy nie zaczną łzawić. Praktyka ta stosowana jest także czasem również jako praktyka medytacyjna, kiedy to po pojawieniu się łez w oczach, jogin zamyka oczy i skupia swoją uwagę na mentalnym obrazie płomienia świecy, którą obserwował. Według Haṭhapradīpiki trāṭaka leczy choroby oczu i usuwa lenistwo.
Nauli – praktyka oczyszczania układu trawiennego i swoistego auto-masażu organów wewnętrznych. Polega na wykonywaniu ruchów rotacyjnych mięśniami brzucha po wykonaniu całkowitego wydechu. Zdaniem Haṭhapradīpiki dzięki regularnej praktyce nauli poprawia się trawienie i znikają wszelkie zaburzenia i choroby.
Kapālabhāti – praktyka polegająca na wykonywaniu serii kilkudziesięciu krótkich, gwałtownych, aktywnych wydechów, zaraz po których następują szybkie, pasywne wdechy. Jej celem jest przygotowanie jogina do wykonywania prāṇāyāmy o nazwie bhastrikā. Jako samodzielna praktyka oczyszcza kanały nosowe i układ oddechowy, wzmaga wymianę gazową w płucach i zwiększa poziom tlenu we krwi, aktywuje mięśnie brzucha i układ trawienny oraz układ krążenia, pobudza centra nerwowe tradycyjnie kojarzone z energią duchową oraz eliminuje nadmiar kapha.

Wymieniane przez Haṭhapradīpikę praktyki oczyszczające, choć najbardziej popularne, nie były oczywiście jedynymi. Gheraṇḍasaṃhitā, która również wymienia sześć kriyi, opisuje czasem różne ich warianty (np. cztery odmiany dhauti). Istnieją także różnice zdań odnośnie obligatoryjności praktyk oczyszczających. Niektórzy nauczyciele uważają, że stanowią one konieczny element praktyki jogi, według innych są one raczej stosowane jeśli zaistnieje taka potrzeba. Także Haṭhapradīpikā zaznacza, że według niektórych sama prāṇāyāma usuwa wszelkie nieczystości, dlatego nie zalecają oni innych praktyk (HP 2. 38).