Dharma
Słowo dharma wywodzi się z rdzenia √dhṛ , który m.in. oznacza „podtrzymywać”, „wspierać”, „nieść”. Dlatego dharma często tłumaczy się jako „obowiązek”. Jednak termin dharma ma daleko szerzy zakres znaczeniowy – używany jest także bowiem w znaczeniu prawa moralnego, społecznego porządku, przeznaczenia, powołania, a także czynności związanych z rytuałami wedyjskimi. Jeżeli zatem mówimy o zachowaniu dharmicznym lub zgodnym z dharmą, możemy mieć na myśli zarówno pewne zobowiązania wobec społeczności czy uznawanych przez nią zasad, jak i nasze osobiste przekonania etyczne, zobowiązania w stosunku do innych ludzi, do własnego powołania czy pewnego porządku społecznego, który akceptujemy i który chcemy podtrzymywać. Z racji takiej wieloznaczności w niektórych tekstach słowo to pozostawia się zatem bez tłumaczenia.
Pojęcie dharmy, w różnych znaczeniach, często bywa ważnym elementem rozważań filozoficznych w hinduizmie, a także tekstach poświęconych etyce jogi. W niektórych przypadkach staje się wręcz tematem centralnym – jak to ma miejsce np. w Bhagavadgīcie. Nie ma w tym zresztą nic zaskakującego. Pytania o to, co to znaczy słuszne działanie, jak należy się zachować w sytuacjach granicznych, jak żyć w sposób prawy czy zgodny z zasadami, co w ogóle oznacza moralne zachowanie, oraz w jakim stopniu praktyka jogi lub jakakolwiek forma poszukiwań duchowych wiążą się z przestrzeganiem zasad etycznych czy społecznych – stanowią fundamentalne dylematy, z którymi czasem musimy się mierzyć.
Dla rozróżnienie odmiennych znaczeń pojęcia dharma używa się niekiedy różnego typu przymiotników lub zbitek semantycznych. Na przykład jātidharma lub varṇadharma oznacza obowiązki czy powinności wynikające z urodzenia (jāti) w pewnej określonej grupie społecznej lub zawodowej (varṇa). Szczegółowo zobowiązania te definiuje starodawne dzieło Manusmṛiti, znane także jako Mānava-Dharmaśāstra (czyli „Traktat o dharmie wg. Manu”). W tekście tym znajdują się jedne z pierwszych opisów powinności wynikających z przynależności to danej grupy społecznej (varṇa). Nie chodzi tu przy tym jedynie o formułowanie pewnych nakazów wynikających w faktu przynależności do grupy Braminów (kapłanów), Kṣatriya (wojowników), itd., które z czasem ewoluowały w to, co określa się czasem systemem kastowym. Teksty traktujące o dharmie często mają także charakter opisowy, starają się więc wywieźć nasze obowiązki z pewnej koncepcji natury człowieka. Według nich każdy posiada rodzaj wewnętrznej konstytucji czy rodzaj naturalnej dyspozycji (svabhāva), z której wynikają nie tylko określone umiejętności, ale także zobowiązania wobec samego siebie i wspólnoty. W tym kontekście używane jest także określnie svadharma – czyli dharma osobista.
Innym określeniem, z którym można spotkać się w tekstach religijnych czy poświęconych szeroko rozumianej duchowości jest mokṣadharma, a więc wewnętrzna potrzeba czy powinność poszukiwania wyzwolenia (mokṣa) ze związku z materialnością czy uwolnienia się z łańcucha ziemskich wcieleń, którą wielu uznaje również za główny cel praktyki jogi. Mokṣadharma wykracza zatem poza naszą osobistą naturę (svabhāva) i dotyczy praktycznie każdego, niezależnie od społecznego pochodzenia czy wykonywanego zawodu. Stąd pojawiąjące się niekiedy napięcie między tradycyjnym porządkiem społecznym, opartym o system varṇadharma a różnymi praktykami duchowymi, których celem jest wyzwolenie (mokṣa). Postępowanie w zgodzie z mokṣadharma może bowiem oznaczać niekiedy wykraczanie poza społeczne konwencje, skłaniać do wyrzekania społecznych ról związanych z urodzeniem czy zobowiązań wobec rodziny, a czasem nawet porzucenia w ogóle życia w społeczeństwie.
Podobne napięcie występować może także między varṇadharma czy jātidharma, a svadharma. W Mahābhāracie, monumentalnym eposie, który w znacznej mierze poświęcony jest rozważaniom na temat dharmy, znaleźć można postacie, których przynależność (poprzez urodzenie) do danej grupy społecznej kłóci się z ich wewnętrzną naturą. Często bywa to źródłem wielu problemów i dramatycznych zawirowań w życiu tych postaci. Inną sprzecznością między różnymi rodzajami dharmy, której ślad również znaleźć można w Mahābhāracie, jest trudność pogodzenia wedyjskich rytuałów opisywanych np. w Manusmṛiti (które obejmowały ofiary ze zwierząt), a pojęciem niekrzywdzenia (ahiṃsa), które stopniowo stawało się jedną z głównych zasad etycznych (czyli dharmicznych), w tym także wskazań moralnych jogi.
Poza sprzeczności między różnymi „typami” dharmy wychodzi sanātana dharma (dosł. odwieczna dharma), która ma dotyczyć każdego, niezależnie od urodzenia, wykonywanego zawodu czy własnej natury. Sanātana dharma wynika bowiem z faktu, że – zgodnie z większością szkół filozoficznych hinduizmu – jesteśmy w istocie bytem duchowym, takim samym jak inne istoty żywe. Naszym główny obowiązkiem w relacjach z innymi jest zatem kierowanie się empatią, zasadą ahiṃsa, życzliwością, cierpliwością, szczodrością i samodyscypliną. „Mędrcy mówią, że dharma to wszystko, co opiera się na miłości do wszystkich istot”, podkreśla Mahābhārata, (12.251.24). Podobnie zobowiązania człowieka wobec innych opisuje Bhagavadgītā, w której takie zachowania, jak np. ahiṃsa, szczodrość, prawdomówność, współczucie, brak pożądliwości, skromność, tolerancja (BhG 16.1-3) służą wyzwoleniu (vimokṣāya)(BhG 16.5). A zatem realizowaniu mokṣadharma sprzyja taki sposób życia, które opiera się w pierwszym rzędzie na przestrzeganiu uniwersalnych norm etycznych, a nie pustelnicze życie poza społeczeństwem. Podobne podejście do zasad moralnych można znaleźć także w Yogasūtrach Patañjalego, w których wyraźnie podkreśla się, że zasady etyczne jogi (yamy) obowiązują niezależnie od urodzenia (jāti), miejsca (deśa), czasu (kāla), okoliczności (samaya), są uniwersalne (sārvabhaumāḥ) i stanowią dla jogina mahāvrata – czyli rodzaj wielkiego zobowiązania (YS 2.31). Dla Patañjalego oczywiste było zatem to, że praktyka jogi musi być oparta na fundamencie uniwersalnych zasad moralnych, a więc na życiu zgodnym z tym, co można określić, jako sanātana dharma.
Oczywiście, podobnie jak to ma to miejsce w przypadku każdego systemu etycznego, postępowanie zgodne z dharmą nie zawsze bywa proste. Różne cele i wartości, które uznajemy za ważne mogą wydawać się sprzeczne lub w istocie wzajemnie się wykluczać. Postępowanie zgodne z zasadą ahiṃsa może być trudne w sytuacji bezpośredniego fizycznego zagrożenia nas samych lub naszych bliskich. Zobowiązania wobec samego siebie mogą kłócić się z obowiązkami wobec rodziny czy wspólnoty. Życie zgodne z dharmą wymaga zatem inteligencji, spójności wewnętrznej i wrażliwości etycznej w dokonywaniu codziennych wyborów. Żaden zbiór przepisów, nakazów czy zakazów nie może być bowiem stosowany automatycznie – niezależnie od kontekstu czy sytuacji, w jakiej się znaleźliśmy. Jak podkreśla Mahābhārata – “dharma jest subtelna (sūkṣma)” (12.130.36).