Guṇa

Termin guṇa jest tłumaczony na wiele sposobów w zależności od kontekstu i szkoły filozoficznej. W teorii jogi oznacza najczęściej takie pojęcia, jak „własność”,  „atrybut”,  „stan” lub „dyspozycja”. Do filozofii hinduizmu termin ten wprowadziła najprawdopodobniej filozofia Sāṁkhya, na której w znaczącej mierze opiera się teoria jogi Patañjalego.

Wieloznaczność terminu guṇa wynika m.in. z tego, że najczęściej stosowany jest zarówno do opisania własności świata materialnego jak i stanu lub dyspozycji mentalnej człowieka. W tym pierwszym kontekście guṇa jest jednym z trzech stanów istnienia materialności. W tym drugim – jednym z trzech dyspozycji psychiki czy charakteru człowieka. Wyróżnia się trzy guṇy: sattva, rajas oraz tamas.

W przypadku gdy termin guṇa używany jest do opisu materialnej rzeczywistości, rajas guṇa oznacza stan aktywności i pobudzenia, tamas guṇa to stan inercji i brak aktywności, zaś stan sattva guṇa jest rodzajem idealnej równowagi między rajas i tamas. Według metafizyki filozofii Sāṁkhya materia w swojej pierwotnej, nieujawnionej postaci pozostawała w stanie równowagi i dopiero zmiana tej sytuacji wywołała przekształcenia, z których wyłonił się zróżnicowany, zmienny i nieuchronnie nietrwały świat materialny. Do tej właśnie nietrwałości i zmienności nawiązuje w Yogasūtrach Patañjali, dla którego jest ona jednym ze źródeł cierpienia (YS 2.15). Wyzwolenie się z identyfikacji ze światem materialnym i brak pragnienia kontaktu z konstytuującymi go guṇami (guṇavaitṛṣṇya) (YS 1.16) prowadzić ma do poznania naszej prawdziwej, niezmiennej i trwałej natury oraz ostatecznego wyzwolenia z cierpienia.

Pojęcie guṇa odnosi się także jednak do stanu psychiki czy charakterologicznych dyspozycji człowieka. W tym kontekście sattva guṇa kojarzona jest ze szlachetnością, dobrem, wewnętrznym spokojem i harmonią, rajas guṇa – z niecierpliwością, wiecznie niezaspokojony pragnieniem, pożądaniem i zapalczywością, zaś tamas guṇa – z ignorancją, apatią, wewnętrzną inercją i mrokiem. Swoistą typologię zachowań opartą na tak rozumianej teorii guṇ szczegółowo opisuje Bhagavadgītā, w której znajdziemy  np. charakterystykę trzech rodzajów podejścia do wyboru diety oraz sposobu praktykowania wiary, szczodrobliwości, samodyscypliny oraz ofiarnych praktyk rytualnych.  Na przykład człowiek o dyspozycji sattva dzieli się z innymi dlatego, że tak trzeba, bez oczekiwania wzajemności w odpowiednim miejscu i czasie (BhG 17.20). Osoba o dyspozycji rajas dzieli się z innymi niechętnie, oczekując rewanżu i dla własnych korzyści (BhG 17.21). Ktoś o dyspozycji tamas natomiast decyduje się na szczodrość niechętnie, wobec nieodpowiednich osób, w złym czasie i miejscu oraz z pogardą dla obdarowywanego (BhG 17.22).

Teorię trzech guṇ odnaleźć można również w zaleceniach dietetycznych popularnych w jodze i Ajurwedzie. Zgodnie z nimi różne typu pokarmów mogą działać na nas wzmacniając poszczególne dyspozycje. I tak pokarmy o właściwościach rajas będą nas pobudzać (np. ostro przyprawione dania lub używki, jak kawa czy herbata). Spożywanie pokarmów o własnościach tamas (np. mięso, pokarmy nieświeże, lub jakiekolwiek pokarmy w nadmiarze) będą powodować naszą ospałość i ociężałość. Natomiast pokarmy o charakterze sattva (np. lekkostrawne dania roślinne spożywane z umiarem) będą sprzyjały stanowi wewnętrznej równowagi i jasności umysłu. Te ostatnie zaleca się właśnie osobom praktykującym jogę.

Koncepcję trzech guṇ odnieść można także do naszego sposobu funkcjonowania w świecie. Osoby o dyspozycji rajas będą zatem nieustannie aktywne, dążąc do zaspokajania coraz to nowych pragnień i poszukując co chwila nowych doznań i przyjemności. Osoby o dyspozycji tamas będą miały skłonność do popadania w gnuśność, inercję, negację oraz otępienie. Ponieważ cechą guṇ jest nietrwałość, dyspozycje te mogą się także zmieniać – stan rajas może przekształcać się w tamas i odwrotnie. Można nawet powiedzieć, że nasz współczesny świat oparty jest na takiej właśnie nieustannej zmienności, która powoduje, że ze stanu nadaktywności, pochłonięcia pracą albo pogonią za przyjemnościami wpadamy w stan braku aktywności, negacji i bezruchu. I odwrotnie – pobudzając się często przy pomocy różnych środków, wyrywamy się ze stanu tamas, aby ponownie pogrążyć się w stan rajas. Stosunkowo rzadki stan sattva byłby zatem spokojem i dystansem do świata zewnętrznego, wewnętrzną równowagą między pobudzeniem i inercją. Taki właśnie stan ma pomóc nam osiągnąć regularna praktyki jogi.