Viparītakaraṇa

W Sanskrycie viparīta znaczy odwrócony, zaś słowo karaṇa pochodzi od rdzenia √kṛ – robić. Viparītakaraṇa można zatem tłumaczyć dosłownie jako „robienie odwrócenia” albo „technikę odwrócenia” czy po prostu „pozycję odwróconą”. Według niektórych badaczy karaṇa jest technicznym terminem, który występuje już w tekstach tantrycznych, używanym na określenie rytualnych pozycji ciała przyjmowanych przez praktykującego. Tłumaczenie słowa karaṇa jako „pozycja” byłoby zatem jak najbardziej zgodne z pochodzeniem praktyki viparītakaraṇa, która właśnie zapewne z tantry się wywodzi.

Jednym z pierwszych zachowanych do dzisiaj tekstów haṭhayogi, opisujących praktykę viparītakaraṇa jest pochodząca najprawdopodobniej XII wieku Dattātreyayogaśāstra. Czytamy tam, że technika ta „niszczy wszelkie choroby” (sarvavyādhivināśana) oraz „stymuluje ogień trawienny” (jaṭharāgni vivardhate) (DYŚ 146). Dodatkowo tekst ten podkreśla, że regularna praktyka viparītakaraṇa już po sześciu miesiącach odmładza praktykującego (dosłownie powoduje zniknięcie zmarszczek i siwych włosów), zaś jeśli praktykowana jest codziennie przez trzy godziny, pozwala pokonać upływ czasu (kālajit) (DYŚ 149-150). Dattātreyayogaśāstra nie podaje jednak szczegółowego opisu tej praktyki, ograniczając się jedynie do stwierdzenia, że głowa praktykującego powinna być w dole, zaś stopy w górze (adhaḥśirāś cordhvapādaḥ), co może sugerować, że chodzi tu o przyjęcie jakiekolwiek pozycji odwróconej – np. stania na głowie lub świecy. Późniejsza o kilka wieków Haṭhapradīpikā, która nazywa praktykę tę viparītakaraṇī, nie podaje o wiele więcej szczegółów, twierdząc tylko, że pępek powinien być w górze, zaś podniebienie na dole (ūrdhvanābhiradhastālu) oraz że technikę tę należy praktykować jedynie pod okiem nauczyciela (HP 3. 78)

Przekonanie o tak wielkim znaczeniu pozycji odwróconych ma najprawdopodobniej swoje źródło w teorii, według której nasza życiowa esencja (nektar nieśmiertelności – amṛta), lokalizowana w okolicach czoła i kojarzona z energią księżycową, nieustannie skapuje w dół w kierunku pępka, kojarzonego z energią słoneczną, gdzie zostaje spalana w ogniu trawiennym, co jest źródłem starzenia się i śmierci. Odwrócenie pozycji ciała powoduje zatem zatrzymanie tego procesu i działa odmładzająco. Dlatego Dattātreyayogaśāstra, a za nią Haṭhapradīpikā, opisują tę technikę jako „słońce w górze, księżyc w dole” (ūrdhvaṃ bhānur adhaś candra) (DYŚ 148). Być może to właśnie przekonanie o odmładzających skutkach viparītakaraṇa  stało się powodem, dla którego od mniej więcej XI w. pozycje odwrócone pojawiają się coraz częściej jako element praktyki jogi. Już Yogaśāstra Hermacandry, rekomenduje pozycję, którą nazywa duryodhanāsaną i która przypomina stanie na głowie. Liczne płaskorzeźby pozycji odwróconych znaleźć także można w zdobieniach powstałej na początku XIII wieku bramy wjazdowej Mahudi Gate w Dabhoi w Gujaracie.

Duże znaczenie pozycji odwróconych w praktyce jogi podkreśla się również współcześnie.  Według Light on Yoga BKS Iyengara, regularna praktyka śīrṣāsany (stania na głowie) m.in. oczyszcza krew, odmładza komórki mózgowe, reguluje sen, poprawia pamięć i dodaje energii. Dlatego BKS Iyengar podkreślał duże znaczenie tej praktyki i sam, nawet w wieku 90 lat, miał codziennie przez trzydzieści minut ją wykonywać.