Mokṣa

Termin mokṣa występuje w wielu nurtach myślenia w Indiach i tłumaczony jest jako „wyzwolenie”, „oświecenie” lub „wyswobodzenie”. W soteriologicznym kontekście odnosi się do wyzwolenia z łańcucha reinkarnacji, a więc ostatecznego wyzwolenia się z cierpienia, które kolejnym wcieleniom towarzyszy. Mokṣa jest zatem równoznaczna z ostatecznym zerwaniem związków ze światem materialnym i pozostawaniem w wolnym od cierpienia, czysto duchowym, niezmiennym stanie. W zależności od szkoły filozoficznej stan ten może być opisywany odmiennie. Różne będą także rekomendowane drogi konieczne do jego osiągnięcia.

W teorii jogi Patañjalego, która opiera się na filozofii Sāṅkhya, wyzwolenie (mokṣa) utożsamiane jest z pozostawaniem świadomości (puruṣa) we własnej naturze, w całkowitej autonomii (kaivalya) od świata materialnego (prakṛti). W komentarzu do Yogasūtr drogę jogi porównuje się do nauk medycznych, w których rozróżniane są cztery elementy: choroba, zrozumienie jej przyczyn, zdrowie oraz terapia do niego prowadząca. Podobne cztery elementy występują w teorii jogi: nieodłącznie powiązane z cierpieniem pozostawianie w łańcuchu reinkarnacji (saṃsāra), zrozumienie przyczyn takiego stanu rzeczy (prawo karmy), wyzwolenie (mokṣa), oraz droga prowadząca do tego wyzwolenia (YSBh 2.15). Oczywiście, z puntu widzenie teorii Patañjalego drogą prowadzącą do wyzwolenia jest opisana przez niego praktyka jogi.

Pod względem podziału na te cztery elementy teoria jogi Patañjalego przypomina buddyzm. Po pierwsze, musimy zrozumieć naturę naszego istnienia – czyli to, że nieodłącznie towarzyszy mu cierpienie, a więc pojąć, że pozostawanie w kole saṃsāry zawsze będzie niejako stanem choroby. Po drugie, powinniśmy zrozumieć przyczynę takiego stanu rzeczy, która wynika z błędnego rozumienia własnej istoty (avidyā), które w efekcie generuje karmę powodującą kolejne wcielenia. Po trzecie, powinniśmy uwierzyć, że z koła saṃsāry można się wyzwolić – czyli, że możliwa jest mokṣa. Po czwarte wreszcie, musimy podjąć kroki, aby wyzwolenie to było możliwe – czyli rozpocząć odpowiednie praktyki.

Słowo mokṣa pochodzi od rdzenia √muc  – wyzwalać, oswobadzać. Z tego samego rdzenia wywodzi się także słowo mukta (osoba wyzwolona) oraz jīvanmukta, czyli osoba wyzwolona za życia.