Rājayoga

Termin rājayoga dosłownie znaczy “joga królewska”, przez co zwykle rozumie się jogę, która jest najlepsza (jest królem innych rodzajów jogi), jogę prowadząca do króla (czyli najwyższego Ja) lub jogę przeznaczoną dla władców. Określenie to pojawia się od XI wieku w dziełach, które opisują praktyki haṭhayogi, choć w zależności od tekstu może być rozumiane na różne sposoby.

Według XI-wiecznej Anamaski rājayoga króluje wśród wszystkich rodzajów jogi (rājavāt sarvayogānām) (2.3cd) oraz umożliwia człowiekowi osiągnięcie oświeconego króla, który jest wiecznym i najwyższym Ja  (rājānam dīpyamānaṃ taṃ paramātmānam avyayam dehinaṃ prāpayet) (2.4). Sądząc z tego, jak jest opisywana, dla autora Anamaski rājayoga jest nie tyle metodą, ale stanem, który osiąga jogin i w którym jego umysł się zatraca (vigatanijamanorājayogād) (2.3cd). Jako metodę mającą stan ten wywołać rekomenduje on natomiast medytacyjną praktykę opartą na bezruchu fizycznym, mentalnym oraz zatrzymaniu oddechu, w której kluczowe są śāmbhavī mudrā oraz audāsīnya – czyli brak zaangażowania, obojętność, dystans.

Podobnie jak Anamaska, powstała zapewne nieco później Amarougha również rozumie rājayogę bardziej jako stan czy cel, a nie jako zbiór konkretnych praktyk. Jej autor zrównuje rājayogę z wolnym od aktywności umysłem (cittavṛttirahita) (3d), a także opisuje ją jako pełną wiecznej ekstazy siedzibę oświecenia (nityānandamaya prabodhanilaya) (5d). Spośród czterech rodzajów jogi, jakie wymienia Amarougha – tj. mantrayoga, layayoga, haṭhayoga i rājayoga – za najwyższą uznana jest ta ostatnia, zaś inne rodzaje jogi mogą do niej tylko prowadzić. Jedynie osoby wyjątkowo predysponowane mogą od razu przystąpić do praktyki rājayogi. Opisując praktyki służące osiągnięciu rājayogi autor Amarougha wymienia mudry i bandhy.

Powstała w okolicach XIII w Dattātreyayogaśāstra także podkreśla, że rājayoga jest najlepszą ze wszystkich rodzajów jogi (yogānām uttamaḥ) (10). Również w tym przypadku rājayoga jest raczej kulminacją jogicznej drogi a nie jakąś określną metodą praktyki. Jogin, który stan ten osiągnie staje się panem wszelkich istot (sarvasattvavaśaṃkara) (185) oraz osiąga stan perfekcji (niṣpattyavasthā), w którym może robić wszystko, na co ma ochotę lub powstrzymać się od działania, a także uzyskuje możliwość zarówno korzystania z przyjemności świata jak i duchowego wyzwolenia (186-187). W przeciwieństwie do wcześniejszych tekstów Dattātreyayogaśāstra opisuje szeroko różne praktyki, które mają do stanu rājayogi doprowadzić, choć nie jest do końca jasne czy trzeba praktykować je wszystkie. Pośród nich pojawia się ośmioczłonowa aṣṭāṅgayoga, wzorowana na jodze Patañjalego, np. prāṇāyāma (kontrola oddechu), dhārana (skupienie uwagi na wybranym punkcie), dhyāna (medytacja) oraz samādhi (medytacyjna absorpcja), a także praktyki haṭhayogi takie, jak mudry i bandhy.

XV-wieczna Haṭhapradīpikā, która jest w istocie syntezą różnych wcześniejszych tekstów  haṭhayogi także podkreśla, że rājayoga jest kulminacją i celem wszystkich rodzajów jogi, zaś sam tekst powstał po to, aby rozświetlić drogę do niej prowadzącą (1.1-3). Jednocześnie dzieło to stwierdza, że rājayoga jest synonimem samādhi, a także innych terminów zwyczajowo używanych na określenie ostatecznego celu jogi (4.3-4). Z drugiej strony, w tym samym tekście można znaleźć stwierdzenie, że haṭhayoga bez rājayogi oraz rājayoga bez haṭhayogi nie prowadzą do sukcesu, trzeba więc praktykować je obie (2.76), co zdawałoby sugerować, że rājayoga jest nie tylko celem praktyki jogi, ale metodą do niego prowadzącą. Haṭhapradīpikā powstała w okresie rozkwitu praktyk haṭhayogi opisuje zatem szczegółowo wiele praktyk, które do stanu rājayogi mają doprowadzić. Są to asany, prāṇāyāma, mudry, bandhy oraz medytacja skierowana na wewnętrzną wibrację (nādānusandhāna).

Współcześnie znaczenie terminu rājayoga uległo znaczącej modyfikacji pod wpływem opublikowanego pod koniec XIX wieku tłumaczenia Yogasūtr Patañjalego, którego autorem był Vivekananda i który zatytułował je właśnie Rājayoga. Z tej racji obecnie określenie rājayoga stosuje się zwykle jako synonim medytacyjnej jogi Patañjalego i przeciwstawia się ją fizycznym praktykom haṭhayogi.