Samāpatti

Samāpatti w Sanskrycie oznacza osiągnięcie czegoś, dojście do celu, przyjęcie pierwotnej formy. Ale w języku jogi, a także w buddyzmie, terminem tym określa się specjalną formę medytacji. W Yogasūtrach Patañjalego znaleźć można bardzo szczegółowy opis samāpatti, jako techniki progresywnej medytacji, dzięki której jogin stopniowo wnika w prawdziwą naturę obiektu, będącego przedmiotem skupienia uwagi. Patañjali definiuje cztery poziomy samāpatti (YS 1.42-44):

• Savitarka samāpatti (samāpatti, któremu towarzyszy myśl)

Na tym poziomie medytacji jogin całkowicie skupia swoją uwagę na jakimś konkretnym przedmiocie. Jego świadomość (citta) nie różnicuje jednak jeszcze różnych aspektów przedmiotu skupienia uwagi, który w jego umyśle jest w istocie konglomeratem kilku zjawisk – słowa, które go desygnuje, znaczenia tego słowa, wyobrażeń, które mu towarzyszą, wspomnień związanych z tym przedmiotem oraz samego fizycznego przedmiotu. Ten rodzaj samāpatti określa się więc również jako saṃkīrṇā, czyli niejednorodny lub wymieszany.

• Nirvitarka samāpatti (samāpatti, któremu nie towarzyszy myśl)

Kolejnym, wyższym etapem medytacji jest takie skupienie uwagi, dzięki któremu przedmiot medytacji jest wyizolowany od wszystkich czynników, które zwykle mu towarzyszą – czyli językowych określeń, znaczeń, koncepcji, opisów zasłyszanych od innych, wspomnień, itd. Dla Patañjalego taki przedmiot jest niejako oczyszczony czy wyabstrahowany z językowych konotacji, konwencjonalnych znaczeń oraz wspomnień (śabdasaṃketasmṛtipariśudda) i pozostaje jedynie w swej czystej formie (svarūpamātreṇāvasthita). Taki tryb obcowania z przedmiotem umożliwia jego poznanie niezapośredniczone zmysłami czy przetwarzającym ich sygnały umysłem. Dlatego, zdaniem autora Yogasūtr umożliwia on wniknięcie w jego prawdziwą naturę i jego ostateczne poznanie (paraprapratykṣa). Ten rodzaj poznania jest pierwotny w stosunku do innych i stanowi źródło wiedzy pozyskanej od innych czy wydedukowanej samodzielnie (śrutānumayorbīja). W ten sposób medytacja staje się źródłem poznania bezpośredniego.

•  Savicāra samāpatti (samāpatti, któremu towarzyszy dociekanie)

Na tym poziomie medytacji przedmiot skupienia uwagi ulega wysubtelnieniu i przestaje być już postrzegany jako materialny obiekt posiadający formę, ale staje się jedynie zbiorem subtelnych elementów (bhūtaṣūkṣma), które można porównać do pierwotnych, nieróżnicowanych, subtelnych elementów (tanmātra), stanowiących budulec świata i opisywanych przez bardzo bliską Patañjalemu filozofię Sāṅkhya. Taki rodzaj skupienia uwagi staje się w istocie koncentracją na esencji procesu poznania (grahaṇātmaka). Savicāra samāpatti jest zatem medytacją nad subtelnymi własnościami przedmiotu, a nie nad przedmiotem w sensie fizycznym.

•  Nirvicāra samāpatti (samāpatti, któremu towarzyszy dociekanie)

Na najwyższym i najbardziej subtelnym poziomie samāpatti medytacja odrywa się niejako od swego punktu wyjścia i przeradza się w skupienie uwagi na subtelnych elementach (bhūtaṣūkṣma) samych w sobie. Jogin nie potrzebuje wówczas nawet procesu dociekania (vicāra), ponieważ wgląd (prajñā) w istotę rzeczy jest pozbawiony swej formy i staje się wyłącznie obcowaniem z samym przedmiotem skupienia (svarūpaśūnyevārthamātra).

Taki opis procesu medytacji może wydać się bardzo skomplikowany i niezbyt zbieżny z codzienną intuicją. Jest to jednak zupełnie zrozumiałe. Pozostawiony przez Patañjalego opis samāpatti stanowi w istocie próbę uchwycenia w słowach wyrafinowanych i zaawansowanych stanów medytacji oraz jej stopniowej ewolucji – od skupienia uwagi na przedmiotach materialnych (savitarka) aż po koncentrację na subtelnych częściach składowych wszechświata niezwiązanych z jakimś konkretnym przedmiotem (nirvicāra). Tego typu skupienie uwagi wymaga z założenia długotrwałej i pełnej oddania praktyki, będzie zatem na początku niedostępne dla większości praktykujących. Co wydaje się w tej teorii intrygujące, to przekonanie, że poprzez sam akt medytacji jogin może uzyskać wgląd nie tylko w istotę jakiegoś przedmiotu, ale także w samą esencję wszechświata. W swej ostatecznej formie samāpatti daje zatem to, co Patañjali nazywał wiedzą niosącą prawdę (ṛtaṃbharā prajñā) (YS 1.48).