Prāṇa

Prāṇa to nie tylko termin wieloznaczny, ale także głęboko osadzony w hinduizmie oraz teorii jogi i Ajurwedy.  W zależności od kontekstu tłumaczy go się jako „siła życiowa”, „energia”, „wigor”, „oddech” lub „wdech”. Samo słowo powstało z połączenia przedrostka „pra”, który znaczy oznacza ruch do przodu, oraz słowa „ana”, które oznacza oddech.

Zgodnie z teorią jogi prāṇa jest czymś w rodzaju łącznika czy spoiwa między ciałem a umysłem lub energią, która pośredniczy między energią fizyczną i mentalną. Prāṇa nie jest jednak tożsama z umysłem (manas), nie ma zdolności percepcji czy odczuwania, nie jest także energią fizyczną w zachodnim tego słowa rozumieniu. W jodze i Ajurwedzie człowiek rozumiany jest jako istota wieloaspektowa. Oprócz wymiaru (dosłownie „powłoki”) fizycznego (annamayakośa) istnieje także nasz wymiar energetyczny (prāṇamayakośa), umysłowy (manomayakośa), intelektualny (vijñānamayakośa) oraz ekstatyczny (ānandamayakośa). Prāṇa przynależy do tego drugiego wymiaru (tj. prāṇamayakośa) i to dzięki niej nasza materialność ma zdolność ruchu i interakcji ze światem. Dzięki niej także nasz umysł może odbierać poprzez ciało zewnętrzne bodźce.

Jako siła życiowa prāṇa odpowiada za prawidłowe działanie różnych funkcji naszego organizmu. W tradycji wedyjskiej rozróżnia się pięć rodzajów prāṇy (nazywanych także vāyu – wiatr, siła witalna), z których każda odpowiada za inną funkcję naszego ciała. Są to: prāṇa (dostarcza życiowej energii), apāna  (odpowiada za eliminację np. toksyn i  produktów przemiany materii), udāna (dzięki której mamy możliwość ekspresji, a więc mowy, śpiewu, płaczu, itd.), samāna (kieruje trawieniem i regulacją ciepła ciała) oraz vyāna (która dystrybuuje energię i odpowiada za pracę mięśni). Bez prāṇy zatem nasze ciało nie byłoby w stanie funkcjonować i stałoby się po prostu martwym obiektem materialnym.

Przekonanie, że prāṇa jest czymś w rodzaju pośrednika między naszym wymiarem materialnym a umysłowym pociąga za sobą daleko idące skutki. W tradycji wedyjskiej bardzo wcześnie pojawia się przekonanie, że kontrolując prāṇę możemy wywierać wpływ na nasz umysł. W powstałej najprawdopodobniej w okolicach VII-V w. p.n.e. Chāndogyopaniṣad czytamy: „Popatrz na ptaka przywiązanego do sznurka. Będzie fruwał we wszystkie strony, kiedy jednak nie znajdzie miejsca odpoczynku, wróci tam, gdzie jest przywiązany. Podobnie (…) umysł fruwa w różnych kierunkach, ale gdy nie znajdzie miejsca, gdzie może spocząć, powróci do oddechu właśnie. Bo umysł (…) jest przywiązany do oddechu.”  (6.8.2). Powiązanie umysłu z oddechem było najprawdopodobniej jedną z przyczyn rozwoju praktyk oddechowych nazywanych prāṇāyāmą (dosłownie: kontrola oddechu). Głównym celem tych praktyk jest właśnie uspokojenie umysłu poprzez kontrolę oddechu i przygotowanie go do stanu głębokiej medytacji. Według Patañjalego dzięki praktyce prāṇāyāmy właśnie powstaje gotowość umysłu do skupienia uwagi (dhāraṇāsu ca yogyatā manasaḥ – Y.S. 2.53), co jest pierwszym etapem praktyki medytacji.

Pojęcie prāṇa jest jednak także używane w szerszym kontekście i niekoniecznie ma związek jedynie z funkcjonowaniem naszego ciała czy wpływaniem na umysł poprzez odpowiednie stymulowanie oddechu. Taittirīyopanishad utożsamia prāṇę z Brahmanem i podkreśla, że wszelkie istoty z prāṇy się wyłaniają, dzięki prāṇie żyją i łączą się z prāṇą gdy odchodzą (3.3.1). Bṛhadāraṇyakopaniṣad podkreśla z kolei, że Prawda manifestuje się jako prāṇa, a za oddechem stoi realność Brahmana (2.1.20). Z kolei Muṇḍakopaniṣad stwierdza, że prāṇa przenika wszelkie istnienie (3.1.4). Prāṇa interpretowana jest w tym przypadku zatem jako pierwotna energia, która jest źródłem i warunkiem wszelkiego istnienia.