Vivekakhyāti

Pojęcie vivekakhyāti jest terminem, który pojawia się w Yogasūtrach Patañjalego na określenie stanu prawdziwej wiedzy. Kiedy jesteśmy ugruntowani w praktyce [ośmiu] członów jogi (yoga-aṅga-anuṣṭhāna), gdy dokonuje się oczyszczenie (śuddhikṣaye), pojawia się światło wiedzy (jñānadīpti), co prowadzi właśnie do stanu vivekakhyāti – pisze Patañjali (YS 2.28). Viveka oznacza „rozumienie”, „prawdziwą wiedzę”, „umiejętność rozróżniania prawdy od fałszu”. W Vedāncie termin ten używany jest zwykle na określenie zdolności rozróżniania tego, co materialne i zmienne od tego, co duchowe i wieczne. Khyāti natomiast to  „percepcja” lub „roztropność”. A zatem zbitka vivekakhyāti oznaczać będzie penetrującą percepcję rzeczywistości czy wiedzę prawdziwą, dzięki której jesteśmy w stanie rozróżnić rzeczy istotne od błahych, trwałe od ulotnych, prawdziwe od tych, które jedynie takie się wydają.

Według P.V. Karambelkara Patañjali osiągniecie stanu vivekakhyāti pozwala na pełne zrozumienie różnicy między tym co filozofia Sāṃkhya określa jako puruṣa i prakṛti – czyli niezmienną i wieczną świadomością a zmieniającą się i ulotną materialnością czy naturą. Patañjali, który z filozofii Sāṃkhya wyrósł, zamiast słowa puruṣa używa słowa draṣṭu – czyli dosłownie „obserwator” lub „świadomość obserwująca”. To właśnie zdanie sobie sprawy z tego, że naszą naturą jest w istocie bycie takim „obserwatorem” a wszystko, co zewnętrzne (świat postrzegany zmysłami, a także nasze myśli i emocje) jest jedynie przedmiotem tej obserwacji, stanowi fundament filozofii jogi Patañjalego i zarazem jest efektem praktyki jej ośmiu członów. Kiedy zatrzymaniu ulegną poruszenia naszej świadomości (cittavṛtti), wówczas obserwator pozostaje w swojej naturze (tadā draṣṭuḥ svarūpe’vasthānam) – definiuje cel jogi autor Yogasūtr (YS 1.2-3).

Można zatem powiedzieć, że wbrew samemu znaczeniu terminu joga, który wywodzi się od rdzenia √yuj, czyli „łączyć”, pierwszym krokiem na drodze jogi jest rozłączenie (viyoga), a więc zniesienie naszego błędnego utożsamienia się z tym, co zewnętrzne i materialne, w tym naszymi myślami o tym (cittavṛtti). Zrozumienie tej różnicy ma zasadnicze znacznie dla właściwej interpretacji filozofii Yogasūtr podkreśla Satyananda Sarasvati. Zapewne dlatego Leon Cyboran, tłumaczy termin vivekakhyāti jako „poznanie rozróżniające”. Warto zaznaczyć, że to właśnie to utożsamienie się ze zmienną rzeczywistością zewnętrzną jest dla Patañjalego głównym źródłem cierpienia (duḥkha) (YS 2.15). Pozostając w stanie niewiedzy (avidyā), mylnie definiujemy to kim jesteśmy (asmitā) przywiązujemy się (rāga) do jedynych rzeczy a unikamy (dveṣa) innych, pozostając w ciągłym lęku przed przemijaniem (abhiniveśa) (YS 2.4-9). Dzięki vivekakhyāti możemy się z niewiedzy tej wyzwolić, co pozwala także na wyswobodzenie się z pozostałych, powyższych przypadłości, które autor Yogasūtr zbiorczo nazywa kleśami (YS 2.3). Dzięki temu możliwe jest wyzwolenie się z cierpienia w przyszłości (heyaṃ duḥkham anāgatam) (YS 2.16) i połączenie z naszą prawdziwą naturą (svarūpa). Drogą do ostatecznego celu jogi jest zatem rodzaj olśnienia, które redefiniuje naszą percepcję rzeczywistości – czyli vivekakhyāti właśnie.